Ιστορικός Ιερός Ναός Αγίας Ιερουσαλήμ. Άρθρο του Στέργιου Δημ. Λέφα (μέρος β΄)

Ο Ναός.

     Δυο με τρία μέτρα πιο ψηλά από το έδαφος είναι το άνοιγμα της σπηλιάς με το  αναπαλαιωμένο χαγιάτι που ανεβαίνει κανείς μέσω ξύλινης κλίμακας. Εκεί έχουν ανοιχτεί 2 πόρτες, μια που οδηγεί στο εσωτερικό της Εκκλησίας και μια που οδηγεί στην υπόλοιπη σπηλιά.

 Ο Ναός είναι πέτρινος τοξοειδής, κτισμένος ολόκληρος μέσα στη σπηλιά και καταλαμβάνει ένα μέρος της. Η οροφή του είναι σκεπασμένη  με κεραμίδια βυζαντινού τύπου και πλάκες.  Ο κυρίως Ναός είναι ορθογώνιος και  χωρίζεται από ένα χαμηλό τόξο. Ένα δεύτερο ψηλότερο ενισχυτικό τόξο βρίσκεται πάνω από το τέμπλο και διαχωρίζει το ιερό από τον υπόλοιπο Ναό. Το τέμπλο είναι πέτρινο χτιστό οικοδομημένο αρκετά χρονιά μετά την κατασκευή του Ναού.  Είναι διακοσμημένο με παλιές (προ του 1930) αλλά και νεότερες φορητές εικόνες, και έχει ένα παραπόρτι στα αριστερά της Ωραίας Πύλης. Στο πάνω μέρος του τέμπλου σώζεται ένας σταυρός ανάμεσα δυο δράκους και δυο περιστέρια, όλα κατασκευασμένα από ξύλο.  

Οι αγιογραφίες έχουν καταστραφεί από την υγρασία και από το πέρασμα του χρόνου.  Οι μοναδικές που διατηρούνται ακόμα σε μέτρια κατάσταση,  βρίσκονται στο Ιερό του Ναού και είναι άριστα είδη βυζαντινής ζωγραφικής. Στο κάτω τμήμα της κόγχης πάνω από την πέτρινη εντοιχισμένη Αγία Τράπεζα, απεικονίζονται  6 συλλειτουργούντες Ιεράρχες  των οποίων τα ονόματα δεν διακρίνονται και στο ημιθόλιο η Πλατυτέρα καθιστή σε θρόνο, με το Θείο Βρέφος ανά χείρας ανάμεσα σε δύο Αρχαγγέλους. Στη δεξιά πλευρά του τοίχο του Ιερού υπάρχει ένα μικρό τμήμα  αγιογραφίας το οποίο κόβεται από το τέμπλο. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους που παρακολουθούσαν την αποκατάσταση:  “Η πολύ καλή σχεδίαση και η εκφραστικότητα των μορφών, ιδιαίτερα της κεφαλής του αριστερού αγγέλου και του δεξιού ιεράρχη υποδεικνύουν μια χρονολόγηση των τοιχογραφιών στο 17^ο  αιώνα”.

Για τον φωτισμό και αερισμό του Ναού υπάρχει ανοιχτός φεγγίτης πάνω από την πόρτα που οδηγεί στην βεράντα. Στο πλακόστρωτο δάπεδο  (το οποίο έχει πολλάκις καταστραφεί από κυνηγούς θησαυρών) υπάρχει ευρύχωρη κρύπτη με τυφλά αψιδώματα που μπορεί να κατέβει κάποιος σηκώνοντας  μία πέτρα που φέρει κρίκο. Την κρύπτη χρησιμοποιούσαν οι μοναχοί για να κρύβουν τα ιερά κειμήλια, όταν αυτά κινδύνευαν από καταπατητές, ενώ σήμερα έχει τη χρήση οστεοφυλακίου.

Η υπόλοιπη σπηλιά

     Δίπλα στο Ναό έχει ανοιχτεί μια μεγάλη τρύπα επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα, που χρησιμοποιούσαν οι μοναχοί ως δεξαμενή νερού. Οι ίδιοι συγκέντρωναν τις σταγόνες που έσταζαν από την οροφή της σπηλιάς με ξύλινα κανάλια που κατέληγαν στη στέρνα. Κολλητά στην Εκκλησία υπήρχε μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα και δεύτερο ξύλινο πάτωμα όπου βρισκόντουσαν  τα κελιά των μοναχών. Τα ακρινά δοκάρια εδράζονταν από την μια πλευρά στον βράχο και από την άλλη στον Ναό και πάνω σε αυτά ακουμπούσαν κάθετα δοκάρια που πάνω τους ήταν καρφωμένα τα σανίδια του πατώματος. Σε αυτό το επίπεδο σώζεται η ξύλινη πόρτα, η οποία πολύ πιθανόν να ήταν η αρχική είσοδος του Μοναστηριού. Δεξιά από την Εκκλησία, στην οροφή της ίδιας σπηλιάς, υπάρχει μια ευρύχωρη τρυπά πού ονομάζεται “το κελί του παππού”. Παλιότερα κυκλοφορούσε η φήμη ότι οδηγεί στην Αράχωβα αν και δεν φαίνεται να ευσταθεί.

     Η πρόσοψη του Μοναστηριού τους πρώτους αιώνες από την ανέγερση του, ίσως να είχε εντελώς διαφορετική όψη από την σημερινή. Το πιο πιθανό είναι να ήταν φρουριακής μορφής, για προστασία από ληστρικές επιδρομές, με μοναδική πόρτα  αυτή που βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο της πρόσοψης και ανέβαινε κάποιος είτε με δίχτυ είτε με ξύλινη ανεμόσκαλα. Οι άλλες δύο θύρες και το χαγιάτι θα πρέπει να κατασκευάστηκαν μεταγενέστερα.

Τα Μετόχια του Σπηλαιομονάστηρου.

     Νότια της Αγιαρσαλής σε μικρή απόσταση και στο ίδιο υψόμετρο,  υπάρχει ένα οριζόντιο πλάτωμα που ανακόπτει τον απότομο κατήφορο της πλαγιάς. Εκεί βρίσκονται 2 πήγες  με λιγοστό δροσερό νερό και σκαμμένοι κορμοί δέντρων για το πότισμα των ζώων, από όταν ο Παρνασσός ήταν γεμάτος από βοσκούς και τα κοπάδια τους. Το πλάτωμα αυτό σκιάζεται από την  αιωνόβια και καρποφόρο καρυδιά, στις ρίζες της οποίας υπάρχουν τα θεμέλια της Εκκλησίας του Αγίου Νικολάου. Ο πρώτος Ναός ήταν πολύ παλιός και είχε κατασκευαστεί σε ένα καραούλι  λίγο πιο πέρα. Όταν καταστράφηκε από άγνωστα αίτια κτίστηκε νέος Ναός στην βάση της καρυδιάς. Επίσης αρκετά πιο χαμηλά στο ρέμα του Καλανίτσου υπήρχε Εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο στον προαύλιο χώρο του οποίου υπήρχαν άλλοτε τρεις σημαδιακές πουρνάρες. Ο Άγιος Νικόλαος και ο Άγιος Γεώργιος, πρέπει να ήταν Μετόχια του Μοναστηριού της Αγιαρσαλής,  τα οποία πιθανόν να καταστράφηκαν μετά από την επιδρομή των τουρκαλβανών, με την συμβολή της εγκατάλειψης, της φθοράς του χρόνου αλλά και τις πτώσης των βράχων. Σήμερα τα μοναδικά στοιχειά που μαρτυρούν την ύπαρξη αυτών των Ναών είναι τα θεμέλια τους, λιγοστές πέτρες και τα τοπωνύμια, Αϊ Νικόλας και Αϊ Γιώργης αντίστοιχα.