Ιστορικός Ιερός Ναός Αγίας Ιερουσαλήμ Δαδίου. Άρθρο του ερευνητή Στέργιου Δημ. Λέφα.

     O σπηλαιώδης ναός της Αγίας Ιερουσαλήμ η Αγιαρσαλής, όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, βρίσκεται μέσα σε σπηλιά του απόκρημνου βράχου (ξηροβούνι) στη ρεματιά της Βαρσάμως και σε υψόμετρο σχεδόν 900ων μέτρων.  Ο Ναός είναι αφιερωμένος στην Παναγία την Ιεροσολυμήτισσα, αλλά υπάρχουν και πληροφορίες ότι μπορεί να ήταν αφιερωμένος στην Αγία Ιερουσαλήμ (τοπική Αγία της Φθιώτιδας) και τα τρία παιδιά της πού πέρασαν από την περιοχή το 250 μ.Χ.

    

 Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι ο Ναός ήταν Σπηλαιομονάστηρο και πρέπει να κτίστηκε πριν το 1204 μ.Χ.. Πιστεύεται ότι κατασκευάστηκε από Λατίνους μοναχούς που ήρθαν στην περιοχή από τα Ιεροσόλυμα μεταξύ των ετών 718μ.Χ. και 817μ.Χ., όταν τους Αγίους Τόπους κατέλαβαν οι Σαρακηνοί, εξ ου και το όνομα Ιερουσαλήμ. Οι μοναχοί που ήρθαν τότε στον Ελλαδικό χώρο ανήκαν στα τάγματα των Βενέδικτων, των Ιωαννιτών και των Ναϊτών. Στην Βοιωτία εγκαταστάθηκαν πολλοί Ιωαννίτες, ενώ στη Βοδονίτσα (Μενδενίτσα) και το Ζητούνι (Λαμία) εγκαταστάθηκαν αρκετοί Ναΐτες. Στα τάγματα αυτά δόθηκαν πολλά κτήματα και ίσως ένα από αυτά να είναι το Μετόχι ή Εξωκκλήσι της Αμφίκλειας Αγία Ιερουσαλήμ. Δυστυχώς δεν έχει διασωθεί σήμερα κάποια κτητορική επιγραφή η οποία να μας υποδεικνύει ποιο από τα τάγματα είναι κτήτορες του παλιού Μοναστηριού.

     Αργότερα τα χρόνια της τουρκοκρατίας, ύστερα από  τις επιδρομές των τουρκαλβανών στο Δαδί  κάποιοι κάτοικοι εγκατέλειψαν την πόλη και κρύφτηκαν στην Αγιαρσαλή. Αυτοί κατέβαιναν την νύχτα στο χωριό για να προμηθευτούν τα απολύτως αναγκαία.  Εδώ μάλιστα λέγεται ότι είχε εγκατασταθεί μόνιμα ο Δημογέροντας του Δαδιού και Ιερέας του Ι.Ναού Αγίου Δημητρίου, Δημήτριος Κοντός ή παπά-Λυκούρας, ο οποίος λειτουργούσε την Εκκλησία και προστάτευε τα γυναικόπαιδα. Κάποτε οι Οθωμανοί ανακάλυψαν το κρησφύγετο και σε μια επιδρομή τους έκαψαν τα σκεύη και τα είδη ρουχισμού, αφού δεν κατάφεραν να εντοπίσουν τους κατοίκους, οι όποιοι τους αντιλήφτηκαν και τράπηκαν σε φυγή στα ενδότερα του Παρνασσού. Φημολογείται ότι εδώ είχε  και ένα από τα καραούλια του ο ήρωας της Εθνικής επαναστάσεως του 1821 Οδυσσέας Ανδρούτσος.  Κατά τη διάρκεια της Γερμανό-Ιταλικής κατοχής, ο Ναός αποτέλεσε ξανά καταφύγιο για πολλούς κατατρεγμένους και βομβαρδίστηκε από το απέναντι ύψωμα που βρίσκονται τα Εξωκκλήσια του Αγίου Ηλία και των Αγίων Πάντων, προκαλώντας μερικές βλάβες στην τοιχοποιία της πρόσοψης.

     Η Μονή είχε μοναχούς και ασκητές μέχρι τα τέλη του 19^ου αιώνα. Τοπική προφορική παράδοση  αναφέρει, ότι ο τελευταίος καλόγερος δολοφονήθηκε από ένα Δαδιώτη τσοπάνη, ύστερα από καθημερινή διένεξη, επειδή τα πρόβατα του βοσκού καταπατούσαν  το περιβόλι του μοναχού. Συγκεκριμένα η φήμη λέει ότι ο βοσκός έριξε τον μοναχό στην κρύπτη του Ναού όπου πέθανε μόνος και αβοήθητος. Το εν λόγω περιβόλι βρίσκεται αρκετά πιο κάτω από τη σπηλιά και εκεί υπήρχαν και τα αμπέλια της Μονής, από όπου παρήγαγαν το κρασί για τους λειτουργικούς σκοπούς της Εκκλησίας.

     Τις τελευταίες δεκαετίες του 20^ου αιώνα το μονοπάτι που οδηγεί στο Εξωκκλήσι, είχε σχεδόν χαθεί από τα πυκνά έλατα, ενώ τα γαϊδουρογκρέμια (σάρες) είχαν αλλάξει την μορφολογία του τοπίου, οπότε η εκκλησία έγινε απροσπέλαστη και δεν μπορούσε να λειτουργηθεί εύκολα. Για το λόγο αυτό, το 1981 κατασκευάστηκε νέα Εκκλησία με δαπάνες πολλών Δαδιωτών, αρκετά πιο χαμηλά, δίπλα στον δρόμο, ώστε να μπορούν να προσκυνήσουν όσοι δεν μπορούσαν να ανέβουν στον παλιό Ναό.

     Το 1995, μετά από πολλά χρόνια εγκατάλειψης και παρακμής, με απόφαση του ορειβατικού συλλόγου (Ε.Χ.Ο.Σ.) Αμφίκλειας ο σχεδόν ξεχασμένος ιστορικός Ναός ανακαινίστηκε, από ομάδα Δαδιωτών, με πρωτεργάτες το Δημήτριο Α. Λέφα και τον Ιωάννη Ε. Πανουργιά, οι όποιοι κουβαλούσαν στην πλάτη τους και με μουλάρια τα υλικά που χρειαζόντουσαν, υπό την επίβλεψη της αρχαιολογικής υπηρεσίας.

     Σήμερα θεωρείται Ξωκλήσι και ανήκει στην ενορία του Αγίου Δημητρίου. Γιόρταζε παραδοσιακά την Τρίτη του Πάσχα και παλιότερα μετά την λειτουργία ακολουθούσε πανηγύρι στην περιοχή κεραμίδι της Αμφίκλειας.  Ο ορειβατικός σύλλογος οργανώνει κάθε καλοκαίρι εκδρομή με τα μελή του στην Εκκλησία οπού τελείται Θεία Λειτουργία και αρτοκλασία. (ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)