H διαμονή Μακεδόνων στο Δαδί το 1854. Άρθρο του Ιωάννου Παν. Σκορδά

      Η πιο γνωστή Επανάσταση κατά των Τούρκων μετά το 1821 είναι ασφαλώς η Επανάσταση του 1854 στη Δυτική Μακεδονία. Η κήρυξη του πολέμου των Τούρκων κατά των Ρώσων τον Οκτώβριο του 1853 και η καταστροφή του τουρκικού στόλου από το Ρωσικό στο λιμάνι της Σινώπης το Νοέμβριο του ίδιου έτους, έδωσαν το σύνθημα για την εξέγερση πολλών ακόμη ελληνικών επαρχιών. Τον Ιανουάριο του 1854 ξεσηκώθηκε η περιοχή Ραδοβιζίου της Άρτας και ακολούθησαν οι κάτοικοι των επαρχιών Τζουμέρκων, Λάμαρης και Λάκκας Σουλίου. Σχεδόν ταυτόχρονα εξεγέρθηκαν οι Ηπειρώτες, οι Θεσσαλοί και οι Μακεδόνες των νοτιοδυτικών επαρχιών.

        
Στις αρχές Φεβρουαρίου 1854 ο οπλαρχηγός Θεόδωρος Ζιάκας ξεκίνησε από τη Λαμία, όπου ήταν εγκατεστημένος, και έχοντας μαζί του 300 παλληκάρια ξεσήκωσε την περιοχή των Αγράφων και την περιφέρεια των Γρεβενών. Μια σημαντική σύγκρουση με τους Τούρκους κατά την εξέγερση αυτή έγινε στο χωριό Διμηνίτσα, όπου νίκησαν οι Έλληνες και από τους 350 Τούρκους που έλαβαν μέρος στη μάχη μόνο οι 100 κατόρθωσαν να επιστρέψουν στα Γρεβενά.  Οι Τούρκοι για να καταπνίξουν την επανάσταση σε αυτή την περιοχή συγκέντρωσαν δύναμη 12000 ανδρών και στις 16 Μαΐου επιτέθηκαν στον Θ. Ζιάκα και τα 1000 παλληκάρια του, που βρίσκονταν στο χωριό Σπήλαιο των Γρεβενών. Οι Έλληνες αντιστάθηκαν για τρεις ημέρες στις υπέρτερες τουρκικές δυνάμεις σκοτώνοντας μάλιστα πολλούς Τούρκους. Επειδή όμως η συνέχιση της αντίστασης ήταν μάταιη, αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν με τη μεσολάβηση Ευρωπαίων Προξένων. Φοβούμενοι μήπως οι Τούρκοι αθετήσουν τη συμφωνία και σφάξουν πολλούς Έλληνες, όπως αρκετές φορές είχαν  κάνει, στις 19 Μαΐου/1Ιουνίου οργάνωσαν την αποχώρησή τους από το Σπήλαιο και έφυγαν κρυφά τα μεσάνυχτα της ίδιας ημέρας.

       Με την επανάσταση του 1854 ασχολήθηκαν πολλοί ερευνητές στο 1^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ιστορίας και Παράδοσης με θέμα «Ο Θεόδωρος Ζιάκας και η Επανάσταση της Δ. Μακεδονίας του 1854», που πραγματοποιήθηκε στα Γρεβενά στις 21-23 Μαΐου 2004. Τα πρακτικά του Συνεδρίου  μου απέστειλε ευγενώς ο Πρόεδρος του Σπηλαίου Ιωάννης Βαβρίτσας τον οποίο ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή. Στην ομιλία του στο Συνέδριο αυτό ο δάσκαλος Ιωάννης Πέτρου με θέμα «η έξοδος Σπηλαίου υπό του αρχηγού Επαναστάσεως Δυτ. Μακεδονίας Θ. Ζιάκα την 1η Ιουνίου 1854 με χίλιους επαναστάτες πολεμιστές και χίλια γυναικόπαιδα» περιγράφει την ηρωική έξοδο από το Σπήλαιο. Τα στοιχεία συγκέντρωσε από γραπτές πηγές και προφορικές αφηγήσεις τεσσάρων αυτοπτών μαρτύρων (ηλικιωμένων τότε, αλλά 20 ετών και άνω το 1854 στη μάχη - έξοδο του Σπηλαίου), αλλά και είκοσι παιδιών επίσης αυτοπτών μαρτύρων, καθώς και πολλών άλλων «που είχαν μεγάλη μνήμη και έζησαν έως το 1950-55», που ο ίδιος άκουσε έχοντας ηλικία 20-25 ετών.

      Όλες οι πηγές αναφέρουν ότι οι 2000 Μακεδόνες από το Σπήλαιο μετά τη συνθηκολόγηση με τους Τούρκους κατευθύνθηκαν προς την περιοχή της Λαμίας. Ο Πρόεδρος της Τοπικής Κοινότητας Σπηλαίου Ιωάννης Βαβρίτσας σε αναφορά του για την ιστορία του χωριού του υπογράμμισε ότι μετά την μάχη-έξοδο από το Σπήλαιο το 1854 τα γυναικόπαιδα οδηγήθηκαν «Στο Δαδί Λαμίας». Σε επικοινωνία που είχα μαζί του και σε σχετική ερώτηση μου ανέφερε ότι πολλοί ηλικιωμένοι κάτοικοι του Σπηλαίου γνωρίζουν ότι μετά την έξοδο του 1854 τα γυναικόπαιδα φιλοξενήθηκαν στο Δαδί.

       Η διαμονή των Μακεδόνων στο Δαδί και σε άλλα χωριά της Φθιώτιδας κράτησε μερικούς μήνες. Στο περιθώριο ενός εκκλησιαστικού βιβλίου ο παπα-Χρήστος Πέτρου, ιερέας στο σπήλαιο έγραψε:

«ετών 1854 Μαΐου 19

Εφήγαμεν από το σπήλαιον και επήγαμεν εις το Ζητούνι εις το ρομέηκο και εκαθήσαμαν έως της δέκα επτά του ηουλίου μηνός και ύστερη ήρθαμαν οπήσω εις το σπήλεον και αγήναμαν κινούργη νηκοκηρέη από όλα και τάγραψα δηανθήμησιν τον χαλασμόν».

       Ο παπα-Χρήστος Αναφέρει «χαλασμόν» γιατί οι Τούρκοι λεηλάτησαν τα αφύλακτα σπίτια και εκείνοι που επέστρεψαν αναγκάστηκαν να στήσουν τα νοικοκυριά τους από την αρχή. Μετά τη μάχη στο Σπήλαιο οι Τούρκοι έκαψαν το κοντινό χωριό Τίστα (σημερινό Ζιάκα), γεννέτηρα του Θ. Ζιάκα, δήμευσαν το χωριό και δεν επέτρεψαν στους κατοίκους να επανέλθουν σε αυτό.

        Η Αικατερίνη Γκούντα ηλικίας τότε 85 ετών σε ομολογία της στα γεγονότα του 1854 ανέφερε: «κεφεγάμη από Κάψαλα ολόνυχτα κι από νύχτα σε νύχτα πήγαμι στο Ρωμέικο σ ένα χωριό που λέγαν Ζητούνι εκατσάμη τρεις μήνες κύστερα μας έδωσαν Μπηραέτ οι Τούρκοι κήρθαμι πάλι στο χωριό».

      Ο Μιλτ. Παπαϊωάννου στο έργο του «Ο Θ. Ζιάκας και η συμμετοχή του στους απελευθερωτικούς αγώνες του έθνους» αναφέρει ότι «η ενθύμιση του Λιμποχόβου λέγει πως έμειναν στη Λαμία ένα χρόνο… Η επιστροφή των φυγάδων δεν είναι δυνατό να έγινε ταυτόχρονα και θα χρειάστηκε αρκετό χρονικό διάστημα έως ότου επιστρέψουν όλοι».

      Το Δαδί για μια ακόμη φορά φιλοξένησε συμπατριώτες μας που αναγκάστηκαν να φύγουν από τις εστίες τους για να σώσουν τη ζωή τους διωκόμενοι από τους Τούρκους. Τον 17^ο και 18^ο αιώνα κατέφυγαν επίσης στο Δαδί πολλοί Μανιάτες, το 1854 φιλοξενήθηκαν εδώ Μακεδόνες και το 1915 φιλοξενήθηκαν 80 περίπου οικογένειες από το Πύθιο της Θράκης. Στο Δαδί οι οικογένειες αυτές έμειναν τρία περίπου χρόνια κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων και τις εκκαθαρίσεις των Τούρκων στον Έβρο. Μόνον όταν ομαλοποιήθηκε εκεί η κατάσταση επέστρεψαν στις εστίες τους. Όπως μου είχε διηγηθεί ο συμπατριώτης μας Δημ. Αυγερινάκος οι κάτοικοι του Πυθίου θυμόντουσαν ακόμη την φιλόξενη διαμονή τους στο Δαδί, όταν ο ίδιος με άλλους Δαδιώτες αλώνιζαν στο Πύθιο με αλωνιστικές τους μηχανές κατά τη δεκαετία του 1960.